11- June-2023 – AP – Reuters
Midowga Yurub ayaa Tuniisiya ugu yaboohay in ka badan €1bn si ay u caawiyaan dalka Waqooyiga Afrika ku yaalla ee ka soo kabanaya dhibaatooyinka dhaqaale ee sii xumaanaya ee sababay in kumannaan muhaajiriin ah ay badda Mediterranean-ka uga gudbaan Talyaaniga.
Xirmada kaalmada lacageed ayaa Axadii looga dhawaaqay magaalada Tunis ka dib markii Ursula von der Leyen oo ay weheliyaan ra’iisul wasaaraha Talyaaniga iyo Netherlands, Giorgia Meloni iyo Mark Rutte ay la kulmeen madaxweynaha Tunisia Kais Saied. Hindisaha ayaa wali u baahan in la ansixiyo dowladaha kale ee Midowga Yurub waxaana lala xiriirin doonaa mas’uuliyiinta Tunisia oo meel mariyay dib u habeynta ay IMF
Saraakiisha ugu sareysa Midowga Yurub ayaa la kulmaya madaxweynaha Tunisia si ay ugala hadlaan kororka isku dayga socdaalka ee Yurub. Laakin Kais Saied ayaa sheegay in wadankiisa dhaqaale xumo uusan u dhaqmi doonin sidii “ilaaliye xudduudaha” ururka.
Madaxweynaha Midowga Yurub Ursula von der Leyen, Ra’iisul Wasaaraha Holland Mark Rutte iyo Ra’iisul Wasaaraha Talyaaniga Giorgia Meloni ayaa Axadda u safraya dalka Tunisia si ay wadahadalo ku saabsan socdaalka iyo kaalmada dhaqaale ee suurtagalka ah ay la yeeshaan madaxweynaha dalkaas.
Booqashadooda ayaa ku soo beegantay xilli hay’adda Qaramada Midoobay u qaabilsan qaxootiga ee UNHCR ay sheegtay in muhaajiriinta ugu badan ee dhawaan iska diiwaan geliyay dalka Talyaaniga ay ka yimaadeen dalka ku yaalla Waqooyiga Afrika, kaasoo ay ka jirto xaalad dhaqaale xumo oo sii xumaaneysa.
Von der Leyen wuxuu sheegay in kooxdu ay diyaar u tahay inay abaabusho € 150mn oo deeq ah “hadda” si kor loogu qaado dhaqaalaha calanka Tunisia, kaas oo la soo deristay kor u kaca qiimaha badeecadaha ee la xidhiidha duulaanka Ruushka ee Ukraine. Caawinaad dheeri ah oo qaab amaah ah, oo wadarta €900mn, ayaa la abaabuli karaa muddada fog, ayay tidhi.
Intaa waxaa dheer, Yurub waxay sidoo kale bixin doontaa € 105mn deeqaha sanadkan si ay u taageerto shabakadda maaraynta xuduudaha Tunisia, si ay u jebiso qaabka ganacsi ee mukhalasiinta iyo kuwa wax tahriibiya”, von der Leyen ayaa yidhi. Xirmadu waxay ku dhowdahay saddex laab waxa ay kooxdu ilaa hadda ku bixisay maalgelinta socdaalka ee waddanka Waqooyiga Afrika.
Yabooha taageero dhaqaale oo degdeg ah ayaa ah mid kor loogu qaadayo madaxweynaha isku haya Tunisia, laakiin taageerada muddada dheer ayaa ku xiran inuu aqbalo isbedelada ku xiran xirmada IMF ee $1.9bn, tillaabadan Saied wuxuu isku dayayay inuu dib u dhigo ilaa doorashada madaxtinimada sanadka soo socda.
Saied waxa uu diiday in uu ansixiyo heshiiskii amaahda ee IMF ee lagu heshiiyey bishii Oktoobar, isaga oo sheegay in uu diiday “diktatooyin” shisheeye oo sii faqiirsanaan doona dadka Tunisia. Hogaamiyaha Tunisia waxa uu ka feejigan yahay talaabooyinka ay ka mid yihiin in la dhimo kabka tamarta iyo in la dedejiyo ka dhigista ganacsiyada ay dowladdu leedahay maadaama ay wax u dhimi karto caannimadiisa.
Meloni, oo gogol xaar u ah ku dhawaaqista ka dib markii uu la kulmay Saied talaadadii, waxa uu dabada ka riixayay Washington iyo Brussels muddo bilo ah sidii loo joojin lahaa kaalmada dhaqaale ee Tunisia. Hoggaamiyaha Talyaanigu wuxuu ka walaacsan yahay in haddii dhaqaalaha waddanka woqooyiga Afrika uu kordho, ay kicin doonto mawjado ka sii weyn oo dad ah oo isku dayaya inay ka gudbaan Mediterranean.
Ka hor safarka madaxweynaha Tunisia Kais Saied ayaa sheegay in dalkiisa uusan diyaar u ahayn inuu ilaaliyo xuduudaha dalalka kale.
Maxaa ku jira ajendaha wadahadalka?
In kasta oo wafdiga Midowga Yurub ay ka wadahadli doonaan kordhinta iskaashiga ay la leeyihiin Tunisia arrimaha dhaqaalaha iyo tamarta, haddana waxa diiradda ugu weyn ee wadahadallada ay u badan tahay in ay tahay tirada sii kordheysa ee muhaajiriinta doonaya in ay ku galaan Midowga Yurub qaabab aan caadi ahayn.
Sida laga soo xigtay Wasaaradda Arrimaha Gudaha ee Talyaaniga, in ka badan 53,800 oo muhaajiriin ah ayaa gaaray Talyaaniga iyaga oo ka gudbaya badda Mediterranean-ka tan iyo bilowgii sanadkan, halka 21,700 oo muhaajiriin ah ay isku mar ahaayeen sannadkii hore.
Inta badan galitaanka aan caadiga ahayn waxay ka yimaadeen Tunisia, hay’adda Qaramada Midoobay u qaabilsan qaxootiga ee UNHCR ayaa sheegtay.
Dad badan oo reer Tuniisiya ah ayaa ku dhiirigeliya safarka halista ah ee badda, iyadoo ay sabab u tahay xaaladda dhaqaale ee xun ee dalkooda iyo shaqo la’aanta baahsan.
Meloni oo ka tirsan midigta-fog ee Talyaaniga ayaa safarka ka hor sheegay in Midowga Yurub uu gargaar u fidin doono Tunisia si ay uga qayb qaataan yaraynta dhibaatada.
“Tunisia waa mudnaanta, sababtoo ah xasillooni darrada Tunisia waxay saameyn weyn ku yeelan doontaa xasilloonida Waqooyiga Afrika oo dhan, dhibaatooyinkaasna waa lama huraan inay yimaadaan halkan [Talyaaniga],” Meloni ayaa sidaas yidhi Khamiista.
Midowga Yurub ayaa dhawaan heshiis ka gaaray tallaabooyin adag oo ka dhan ah “haajirinta aan caadiga ahayn” taasi oo dhaleeceyntu ay sheegeen in ay ka dhigan tahay ku xadgudubka xuquuqda aasaasiga ah ee aadanaha.
Waa sidee xaaladda Tunisia?
Jimcihii, deynta Tuniisiya ayaa hoos loogu sii dhigay dhul “junk” wakaaladda qiimeynta amaahda ee Fitch iyadoo Qorshaha joojinta qulquka qaxootiga laga yaabo inuu weli la kulmo iska caabin kala kulmayo baarlamaanka Yurub.
Talaabadan ayaa hoosta ka xariiqaysa in dalka uu ka bixi karo deymaha lagu leeyahay, taasoo sababi karta in dhaqaalaha dowladda uu burburo, dhibaato badanna u horseedo shacabka dalka.
Xirmo samatabbixin ah oo ka timid Sanduuqa Lacagta Adduunka (IMF) ayaa hakad ku jira muddo bilo ah, maadaama Saciid uu diiday inuu dhaqan geliyo dib u habeynta dhaqaalaha ee ay ku xiran tahay, inkastoo ay ku baaqayaan Talyaaniga iyo dalalka deeqaha bixiya.
Siciid waxa uu ka digay in dib u habaynta loo baahan yahay oo ay ka mid yihiin in la dhimo lacagta lagu kabo daqiiqda iyo shidaalka iyo in la dhimo lacagta lagu kabi karo shiidaalka iyo hay’adaha waaweyn ee dawladda iyo waliba shirkado dawladeed oo khasaare geysta ay keeni doonto khalkhal bulsho.
Meloni ayaa sheegay in wafdiga ka socda Yurub ay keeni doonaan xirmo ay ku jiraan dadaallo amni oo u gogol xaaraya caawinta IMF.
AP – Reuters