10″ October “2022
Inta badan hababka kaydinta xogta hadda waxay ugu dambeyntii joojiyaan shaqada. Laakiin waxaa jira habab kale oo lagu beddelan karo
Waxaad ogtahay inaad tahay nerd marka aad DNA ku kaydiso talaajadahaaga.”
Gurigeeda Paris, Dina Zielinski, oo ah saynisyahan sare oo cilmiga genomics-ka aadanaha ka ah Machadka Qaranka ee Caafimaadka iyo Cilmi-baarista Caafimaadka ee Faransiiska, ayaa fiil yar ku haysa kamaradkeeda laptop-ka si aan ugu arko wicitaankayaga fiidiyowga. Way adag tahay in la soo saaro, laakiin waxay ii sheegtaa inaan awoodi karo inaan arko filim cad oo badiyaa cad, oo ku yaala gunta dhaladka – kani waa DNA-da.
Laakiin DNA-gani waa mid gaar ah. Ma kaydiso koodka genome-ka aadanaha, kamana iman xayawaan ama fayraska. Taa baddalkeeda, waxay kaydisaa matalaadda dhijitaalka ah ee matxafka. “Taasi waxay si fudud u socon doontaa tobanaan sano, laga yaabee boqolaal,” ayuu yiri Zielinski.
Cilmi-baadhis ku saabsan sida aan u kaydin karno xogta dhijitaalka ah ee gudaha DNA-da ayaa qaraxday tobankii sano ee la soo dhaafay, ka dib dadaallada lagu doonayo in la isku xigsiiyo genome-ka aadanaha, soo saarista DNA-ga iyo horumarinta daaweynta hiddaha. Saynis yahanadu waxay horeba ugu dhejiyeen filimada, buugaagta iyo nidaamyada kombuyuutarka ee DNA-da. Netflix xitaa waxay u isticmaashay inay ku kaydiso qayb ka mid ah taxanaheeda 2020 ee Biohackers.
Macluumaadka ku kaydsan DNA-da ayaa qeexaya waxa ay tahay in la noqdo bini’aadam (ama nooc kasta oo kale oo arrinkaas ah). Laakiin khubaro badan ayaa ku doodaya inay bixiso qaab kaydin oo cajiib ah oo is haysta, waara oo waara oo bedeli kara noocyo badan oo warbaahin dhijitaal ah oo aan la isku halayn karin, kuwaas oo si joogto ah u noqda kuwo burbursan una baahan xaddi badan oo tamar ah si loo kaydiyo. Dhanka kale, cilmi-baarayaasha qaar ayaa sahamiya siyaalo kale oo aan si wax ku ool ah u keydin karno weligood, sida ku dhejinta macluumaadka kuul quraarad ah oo aad u waara, qaadashada casriga ah ee sawirada godka.
Laakiin intee in le’eg ayay xogtani dhab ahaantii sii jiri kartaa, oo ma aynu si dhab ah ugu tiirsanaan karnaa si aan u kaydino xogta hadda ay bani’aadamku u soo saaraan farcanka?
Markaan u sii soconno adduunyo badan oo digitized ah, ku tiirsanaanta xogta ayaa cirka isku sii shareereysa. Filimada, sawiro, boggaga internetka, dukumeentiyada ganacsiga, diiwaanada amniga muhiimka ah – wax kasta oo aan isticmaalno waa la dhijitiyay, waxaanan isticmaaleynaa si sii kordheysa oo ka mid ah.
Inta badan xogta aan soo saarnay waxaa lagu kaydiyaa sida 1s iyo 0s ee cajaladaha magnetic sida kuwa adag, laakiin tani aad ayay uga fog tahay xalka ugu habboon. Hal shay, demagnetisation waa arrin aad u weyn – magnets-ka joogtada ah ayaa si tartiib tartiib ah u luminaya goobta magnetic waqti ka dib, si loo ilaaliyo xogta si la isku halleyn karo waxaa muhiim ah in dib loo qoro darawallada adag dhowrkii sanoba mar. “Waxay socotaa celcelis ahaan 10 ilaa 20 sano, laga yaabee 50 haddii aad nasiib leedahay, xaaladuhuna waa qumman yihiin,” ayuu yidhi Zielinski.
Kaydinta xogta waxay sidoo kale u baahan tahay xarumo xogeed oo waaweyn kuwaas oo isticmaala xaddi badan oo tamar ah si ay wax u qaboojiyaan – oo aan ku habboonayn adduunka u nugul dhibaatooyinka tamarta. Dhibaatada waxaa loo arkaa mid muhiim ah – barnaamijka kaydinta macluumaadka molecular ee dawladda Maraykanka (Mist), oo la bilaabay 2019, ujeedadiisu tahay in la helo beddelka xarumaha kaydinta xogta weyn ee maanta, tusaale ahaan.
“Xaqiiqdii waxaan ka dhamaaneynaa qalabkii. Waxaan u maleynayaa in warshaduhu aysan si dhab ah u sii wadi karin soo saarista disk-yada adag iyo server-yada si ay u kaydiyaan dhammaan xogtan, “ayuu yiri Zielinski.
Laakiin dhab ahaantii miyaynu u baahanahay inaan ilaalino xogtan oo dhan, oo aan ilaashano wakhti dheer?
Dadku waxay rabaan inay kaydiyaan xogta muddada dheer sababo badan oo kala duwan dartood. Mid waa sayniska – cilmi-baarayaashu waxay soo saarayaan xog aan hore loo arag, iyo in ka badan oo ay haystaan,
way ka sii fiicnaan doontaa. Telescopes raadiyaha iyo dardargeliyayaasha walxaha sida Hadron Collider (LHC) ee Ururka Yurub ee Cilmi-baarista Nukliyeerka (oo loo yaqaan Cern) oo ku taal xuduudka Faransiiska iyo Switzerland, tusaale ahaan, waxay abuuraan xogta xogta, saynisyahannadu waxay rabaan inay dhammaan sii hayaan, Ayuu yidhi Latchesar Ionkov, oo ah saynisyahan kombuyuutar oo ka shaqaynaya kaydinta DNA-da ee Shaybaadhka Qaranka ee Los Alamos. LHC oo keliya ayaa soo saarta 90 petabytes (90 milyan gigabytes) sannadkii.
Marke Bathe, oo ah borofisar injineerinka bayoolojiga ah ee Machadka Teknolojiyadda Massachusetts, ayaa iska kaashaday aasaaska bilowga Cache DNA si ay uga dhigaan biomolecules si ballaaran loo heli karo oo faa’iido leh. Khatarta caalamiga ah ee soo food saartay bini’aadmigu waxay nagu qasbaysaa in aan ilaalino labadaba macluumaadka bani’aadamku sameeyay, sida farshaxanka iyo sayniska, iyo DNA-da dhammaan noolaha meeraha, ayuu yidhi Bathe. “Sidaas oo kale, haddii nolosha halkan lagu soo celin lahaa ama si kale loo wareejin lahaa ama laga soo dhoofin lahaa meerayaasha kale iyo wixii la mid ah, waxaa jiri lahaa diiwaanno muujinaya wixii aan sameynay, iyo waxa aan haysanay,” ayuu yidhi.
Qaar badan oo ka mid ah cilmi-baarayaasha kaydinta DNA waxay aaminsan yihiin inay ku dhufteen kaydinta ugu fiican ee kaydinta baahsan iyo tan cajiibka ah ee muddada dheer labadaba. Waxaan caadi ahaan u aragnaa DNA-da hab lagu kaydiyo macluumaadka genomic, laakiin cilmi-baarayaal badan ayaa hadda ku faraxsan suurtagalnimada kaydinta tirada tirada badan ee xogta dhijitaalka ah ee hadda ceejisa xarumaha xogta adduunka oo dhan.
Ururka Ionkov waa qayb ka mid ah koox lagu magacaabo DNA Data Storage Alliance, kaas oo eegaya sida aan u hubin karno in aan awoodno in aan go’aamino xogta qarniyo soo socda. Mid ka mid ah kooxaheeda shaqada, Kooxda Rosetta Stone, waxay eegaysaa sida loo abuuro hage caalami ah oo loogu talagalay sida loo akhriyo kaydka kaydinta DNA-da.
Waxaa jira caqabado dhowr ah oo ku saabsan akhrinta DNA-da maanta. Marka hore, waxaad u baahan tahay inaad isku xigto. Tani waxay ku lug leedahay isticmaalka farsamada molecular PCR ee caadiga ah si aad u sameyso trillion oo koobi ah oo ah fiditaanka DNA-da aad rabto inaad kala saarto. Nasiib darro, tani waxay keeni kartaa khaladaad. “Qalad badan oo ka mid ah kuwan ayaa si fudud loogu xalin karaa dejinta, marka aad DNA-ga ku celiso xogtaada,” ayuu yidhi Zielinski.
Xiga ayaa imanaysa isku xigxiga laftiisa, waxaana sidoo kale jira wax la yaab leh halkan. Hadda, isku xigxiga waxaa lagu sameeyaa mashiinnada miiska-sare kuwaas oo caadi ahaan qaata dhowr saacadood in lagu shaqeeyo. Markaa qaabkan kaydinta xogta maahan nidaam gelid degdeg ah.
Hal shay oo wanaajin kara waqtiyadan sugitaanku waa “helitaanka random” – awoodda aad ku dhex geli karto kana bixi karto xogta si aad u soo ceshato waxa aad raadinayso, markaa maahan inaad isku xigto inta oo dhan. Tan waxa lagu muujiyay hababka kaydinta DNA-ga iyadoo lagu daray “barcode” dhammaadka xargaha DNA-da.
Si kastaba ha noqotee, unugyada DNA-da ee hadda la soo saaray aad ayey u gaaban yihiin – 150 ama 200 oo lammaane saldhig ah – markaa adeegsiga qayb ka mid ah booskan si aad si fudud u aqoonsato xuddunta DNA-da iyada oo loo marayo barcode ayaa ka tagaysa xitaa boos yar oo lagu qoro xogta aad rabto inaad kaydiso, ayuu yidhi Ionkov. “Waa dhibaato aad u daran. Laakiin marka tignoolajiyadu ay aad u fiicnaato oo aan ku qori karno unugyo aad u dhaadheer oo kumanaan ama tobanaan kun oo nucleotides ah, dhibaatadaas waxay bilaabi doontaa inay baaba’do.”
