27″ March ” 2022″ BBC
Dhaqan galka Xabbad joojin lagaga dhawaaqay dagaalladii sokeeye ee Itoobiya ka socday 16 bilood, si loogu ogolaado in gargaar la gaarsiiyo boqolaal kumanaan oo qof oo wajahaya gaajo, waxay dibada soo dhigtay sheekooyin murugo leh
Colaadda ka aloosan waqooyiga gobolka Tigray ayaa waxaa ka dhacay xad-gudubyo naxdin leh oo ay geysteen dhammaan dhinacyada oo dhan, waxaana ka mid ah waxa ay xuquuqul insaanka ugu yeertay “kufsi waa hub dagaal”. Weriyaha BBC Kalkidan Yibeltal ayaa la hadashay qaar ka mid ah haweenka ay dhibaatadu saamaysay ee ku nool gobolka ay dariska yihiin ee Axmaarada.
Ku soo noqoshada guriga bil ka dib markii ay ka carareen xoogaga fallaagada ee soo socday waxay caddaysay inay khalad halis ah u tahay qoyska Zemzem.
Gabadhan dhalinyarada ah oo aan magaceeda u badalnay si aan u ilaalino aqoonsigeeda ayaa iyada iyo ninkeeda iyo wiil ay dhashay bishii Ogosto ee sanadkii hore ka soo carartay magaalada yar ee ay degan tahay ee gobolka Axmaarada. Waxay ku danbeeyeen tuulo miyi ah.
Tani waxay ahayd sagaal bilood markii uu socday dagaalkii sokeeye ee ka qarxay Tigrayga.
Iskahorimaadku waxa uu yeeshay isbedel weyn iyadoo Jabhadda Xoraynta Shacabka Tigray (TPLF) ay u soo dhaqaaqday dhanka koonfureed, oo ay ka qabsadeen dhul ay ka qabsadeen ciidammada dawladda, oo ay ku jirto magaalada Zemzem uu ka soo jeedo.
Iyada iyo ninkeeda waxay go’aansadeen inay gurigooda ku noqdaan maadaama sahaydii daruuriga ahayd ay ka dhammaanayaan tuulada. Laakiin markii ay dib ugu soo laabteen magaalada, qoyska waxa la kulmay cutubyo ka tirsan dagaalyahannada Tigrayga.
Iyadoo looga shakisan yahay ninkeeda, shaqaale dhisme ah, inuu noqon karo askari dawladeed ama xubin ka tirsan maleeshiyada deegaanka, dagaalyahanadu waxay bilaabeen inay su’aalo waydiiyaan.
Zemzem ayaa BBC-da u sheegtay in la geeyey guri ku yaala wadada dhinaceeda halkaas oo ay ku garaaceen oo ay ku kufsadeen laba askari oo Tigray ah iyada oo uu joogo ilmaheeda. Ninkeeda ayaa la toogtay oo la dilay isagoo isku dayaya inuu joojiyo weerarka.
“Waxaan xusuustaa wiilkayga oo aad u ooyaya,” ayay tidhi, iyadoo dib u xasuusanaysa dhacdooyinkii 26 Sebtembar 2021.
“Meel walba dhiig baa ka da’ay… Neefsashada ayaan iska sii watay, laakiin ma dhihi karo waan noolahay. Jirkaygu wuu dhiig baxayaa, lugahaygu way bararsan yihiin, xitaa uma dhaqaaqi karin dhanka wiilkayga.”
“Sharci ma jirin – kaligey baan ahaa.”
Dagaal ayaa ka dhex qarxay kooxda TPLF – oo ah koox siyaasadda Itoobiya gacanta ku haysay ku dhawaad 30 sano – iyo dowladda bishii Nofembar 2020 ka dib bilo ay xurguf socotay.
Dagaallada ayaa waxaa ku dhintay kumannaan qof – oo ay ku jiraan dad rayid ah – iyadoo malaayiin ay u baahan yihiin gargaar bani’aadamnimo iyadoo dowladda federaalka lagu eedeeyay inay carqaladayso howlaha gargaarka.
Dhammaan dhinacyada dagaallamaya ayaa lagu eedeeyay inay geysteen dilal sharci darro ah, waxayna isticmaaleen tacaddi dhanka galmada ah si ay dadka u cabsi geliyaan.
Bishii Ogosto ee sanadkii hore, hay’adda xuquuqda aadanaha u dooda ee Amnesty International ayaa ku eedeysay Itoobiya iyo ciidamada ay saaxiibka yihiin ee Eritrea, iyo sidoo kale ciidamada Amxaarada, inay beegsadaan haweenka iyo gabdhaha Tigrayga oo loo geysto kufsi iyo xadgudubyo dhanka galmada ah.
Kufsiga waxa loo adeegsaday sidii “hub dagaal si loo gaadhsiiyo dhaawac jidheed iyo mid maskaxeed oo waara”, ayuu yidhi xoghayaha guud ee Amnesty Agnès Callamard.
Kooxda ayaa markii dambe ku eedaysay dagaalyahanada TPLF in ay dhac, kufsi iyo kufsi kula kaceen dumarka iyaga oo wata qori caaradeed ee Axmaarada – falalka ay Ms Callamard ku sheegtay “cadaad dambiyo dagaal ah iyo dambiyo ka dhan ah aadanaha”.
BBC-da ayaa isku dayday in ay la xiriirto kooxda TPLF si ay wax uga qabato balse ma aysan helin wax jawaab ah. Waxa ay hore su’aalo u waydiisay warbixinta Amnesty oo ay ku eedaysay dagaalyahanadeeda kufsiga balse waxa ay sheegtay in ay taageertay baaqii kooxda ee ahaa in baaritaan madax banaan lagu sameeyo gabood-fallada ay geysteen dhammaan dhinacyada iska soo horjeeda.
Burburka taangiyada iyo baabuurta gaashaaman ayaa lagu arkayaa mid ka mid ah wadooyinka ugu muhiimsan Axmaarada oo ay kooxda TPLF soo martay.
Kumanaan haween iyo gabdho yar yar oo ku nool labada gobol ayaa ka warbixiyay tacaddiyada dhanka galmada ah ee xarumaha caafimaadka balse koox khubaro ah oo ay magacawday golaha xuquuqul insaanka ee Qaramada Midoobay ayaa tirooyinkan ku tilmaamay “mid la dhayalsan karo heerka dhabta ah” ee rabshadaha.
Sideedii bilood ee ugu horeysay dagaalka 2,200 xaaladood ayaa laga soo sheegay Tigray iyo 940 ka mid ah Amxaarada.
Kombolcha waa magaalo warshadeed ku taal Axmaarada oo ay ciidamada Tigreegu gacanta ku hayeen lix todobaad sanadkii hore intii u dhaxaysay bilihii October iyo December. Ilaa 35 haween iyo gabdho yar yar oo halkaasi ku sugnaa ayaa maamulka u sheegay in tacadiyo dhanka galmada ah loo geystay.
BBC-da ayaa la kulantay afar ka mid ah oo ay ku jirto Faadumo, oo sheegtay in qaar kale oo badan aysan soo sheegin weradooda.
Waxay kabalyeerinimo ka shaqaynaysay baar-shackle markii ay ciidammada Tigreegu qabsadeen magaalada.
“Waxay na soo galeen abbaare labadii galabnimo, [kuwii meesha marayey] waxay nagu yidhaahdeen albaabbadayada xidha, waanu ka yeelay, markii dambe waxay nagu amreen inaan furno, cabitaanna waan siinay,” ayay tidhi.
Makhribkii ayaa koox askar ah soo laabatay.
Markii Faadumo ay u shaqaynaysay ay diiday inay albaabka ka furto, askartu waxay ku dhufteen rasaas dhaawacday shaqaalihii.
BBC-da waxay aragtay sawirro muuqaal ah – oo lagu qaaday taleefoonnada gacanta – oo ka mid ah dhaawacyada ay soo gaartay.
Faadumo waxa ay sheegtay in iyada lafteeda ay kufsadeen laba dagaalyahan fiidkaas iyo saddex kale maalintii xigtay.
Saddex kale oo ka shaqaynayey baarka ayaa iyagana la kufsaday, ayay tidhi.
Weerarka ka dib waxa ay ka baxday Komboolcha oo ay u carartay qaar ka mid ah buuraha ku dhow dhow.
‘Weligay ma ilaawi doono wixii dhacay’
Faadumo waxa ay dib ugu laabatay magaalada oo kaliya – iyo shaqadeedii – mar ay ciidamada federaalku u rogeen jihadii dagaalka, iyaga oo ka saaray ciidamadii Tigray-ga ee Amxaarada, oo ay ku jirto Kombolcha.
“Uma maleynayo inaan weligey ilaawi doono wixii igu dhacay,” ayay u sheegtay BBC-da, iyadoo ooyaysa, waana dareen ay la wadaagtay haweeney kale oo sheegtay in sidoo kale ay kufsadeen dagaalyahannada Tigrayga.
Waraaqaha TPLF ayaa lagu buufiyay gidaarada iskuul ku yaala magaalada Mersa ee gobolka Axmaarada oo askartoodu ay qabsadeen.
“Mararka qaar waan ku riyoodaa. Waxaa laga yaabaa inay tahay sababtoo ah waxaan ku nuuxnuuxsaday, laakiin waxaan dareemayaa [Weerariyeyaasha] inay weli halkan joogaan,” ayay tiri iyadoo hoos u dhigaysa madaxeeda.
Diana Wondimu waa xubin ka mid ah koox ay maalgeliso Unicef dhakhaatiirta cilminafsiga ee bixiya taageerada kuwa ka badbaaday rabshadaha ku salaysan jinsiga ee Kombolcha.
Marka laga soo tago dhibanayaasha la kufsaday waxay la shaqeysaa haweenka iyo gabdhaha la jirdilo ama la arkay weerarro.
“Waxaan helnay dad ka badbaaday da’ walba iyo kooxaha bulshada,” ayay tiri. Iyo natiijada weerarada “mar walba waxaa jirta cabsi soo laadlaad ah” kuwa badbaaday. “Waxaa jira shaki laga qabo dadka kale. Waxaana jira [rabitaanka] in la go’doomiyo.”
Zemzem dareenkani waxa uu ula jeeday in ay mar labaad ka cararto gurigeeda. Waxay tagtay xero ay ku nool yihiin dad barakacayaal ah.
Muddo dheer ayay tidhi, way wayday siyaabo ay ku sheegto waxa ku dhacay.
“Xitaa ilmo igama aysan dhicin, waa ka dib markii aan ooyi karo.”
Hadda waxay rajaynaysaa inay nolol cusub bilowdo oo waxay la saaxiibtay kuwa kale ee ka badbaaday xadgudubka galmada, gaar ahaan laba gabdhood oo walaalo ah oo iyagana la kufsaday.
Welwelkeeda ugu weyni waa masiirka wiilkeeda. Isaguna waa isha nasteexada.
“Ugu yaraan wuu ila joogaa, aniga ayuu ila joogaa,” ayay tidhi, iyadoo dhex fadhida guriga mid ka mid ah asxaabteeda cusub, oo ay noloshoodu ku dhex milmay cabsida dagaalka.
