30,November, 2020 https://www.theguardian.com/
Saraakiisha Itoobiya waxay sheegeen in booliska iyo askartu ay baadi goob ugu jiraan hogaamiyaasha xisbiga talada haya ee Tigree, maalin kadib markii ay ku dhawaaqeen in ciidamada federaalka ay la wareegeen caasimada gobolka waqooyi ee xasilloonida kajirta isla markaana howlgalada militari ay dhameystireen.
Shaqaalaha gargaarka bani’aadamnimada waxay sheegeen in magaalada Mekelle, oo gacanta u gashay ciidamada federaalka iyadoo ku dhowaad aan wax iska caabin ah Sabtidii, ay xasilloon tahay laakiin isbitaallada ay la tacaalayaan daaweynta boqolaal dhaawac ah.
Weerarka lagu qaaday Mekelle wuxuu yimid ku dhawaad hal usbuuc kadib markii Abiy Ahmed, ra’iisul wasaaraha Itoobiya, uu u sheegay xisbiga Tigray People’s Liberation Front (TPLF) inuu is dhiibo ama uu wajaho weerar lagu qaado magaalada 500,000. Kooxda TPLF ayaa umuuqata inay kabaxday halkii ay udagaalami lahayd xoogeeda.
Dib u gurashada ayaa muujisay inay suuragal tahay in la joojiyo iska horimaad kasta oo dhexmara ciidamada TPLF iyo ciidamada federaalka ee ku sugan goobta dagaalka. Laakiin Debretsion Gebremichael, oo ah hogaamiyaha TPLF, wuxuu balan qaaday inuu dagaalka sii wadi doono.
“Naxariis darradooda waxay kaliya ku dari kartaa go’aankeena ah inaan la dagaallano kuwaan soo duulay ilaa iyo ugu dambeysay,” Debretsion ayaa u sheegay Reuters fariin qoraal ah maalintii Sabtida. Markii la weydiiyay in taasi ay ka dhigan tahay in ciidamadiisu ay dagaalka sii wadayaan, wuxuu ku jawaabay: “Xaqiiqdii. Tani waxay ku saabsan tahay difaaca xuquuqda aan u leenahay aayo-ka-tashiga. ”
Waqtiga dhow ugu yaraan, qabashada Mekelle waxaa loo arki doonaa guul shaqsiyadeed oo Abiy ah oo xoojin doonta booskiisa hoggaamiye qaran. Laakiin khubarada ayaa ka digay in ciidamada federaalka ay wajihi karaan kacdoon muddo dheer ka socda gobolka.
Khubarada qaar ayaa tilmaamaya in dagaalkii TPLF ee ay la galeen ciidamada federaalka sanadihii 1975 ilaa 1991 uu kudhamaaday xisbigii ku abtirsanayay qowmiyadaha ee xukunka la wareegay Adisababa, laakiin qaar kale waxay yiraahdeen iyadoo xuduuda Sudan la xiray Eriteriyana ay hada xulufo la tahay Itoobiya, ururku aad ayuu uga badanyahay. ka go’doonsan sidii ay ahayd 30 sano ka hor.
Kumanaan dad ah ayaa la rumeysan yahay in la dilay qaar badan oo kalena ay barakaceen tan iyo markii uu dagaalku billowday wax ka badan seddex toddobaad ka hor welina waxaa jira cabsi laga qabo in isku dhacu uu carqaladeeyo gobolka ballaadhan ee Geeska Afrika, oo ka mid ah kuwa ugu jilicsan qaaradda Afrika.
Gantaallo laga soo ganaaxay Tigray ayaa mar kale bartilmaameedsaday caasimadda Eritrea, iyadoo safaaradda Mareykanka ee Asmara ay ka warbixisay lix qarax oo ka dhacay magaalada abaarihii 10.13pm waqtiga maxalliga ah (1913 GMT) habeenimadii Sabtida iyo warar kale oo aan la hubin gelinka dambe ee Axadda.
Abiy wuxuu bilaabay ololaha millatari 4tii Nofeembar, isagoo ku eedeeyay kooxda TPLF inay weerartay xeryaha milatari ee federaalka ee Tigreega ayna rabaan inay qalqal galiyaan wadanka. Saraakiisha Itoobiya waxay ku tilmaamayaan dagaalka seddax toddobaad jirsaday inuu yahay “hawlgal sharci fulin ah” waxayna dhowr jeer diideen dalabyo caalami ah oo dhexdhexaadin ah.
Gelinkii dambe ee Sabtidii, booliska Itoobiya ayaa soo saaray waaran qabasho oo loogu talagalay 17 sarkaal oo militari ah oo dheeri ah oo lagu soo oogay dambiyo la xiriira isku dhacyada oo ay ka mid yihiin khiyaano qaran iyo lunsashada hantida dadweynaha, sidaana waxaa sheegay Fana TV-ga taabacsan dowladda. Waxay ku darayaan 117 waaran oo loo soo saaray saraakiisha sare ee militariga oo ay ku sheegtay inay ku xiran yihiin kooxda TPLF tan iyo markii uu qarxay khilaafku.
Gudiga xuquuqul insaanka Itoobiya ayaa sidoo kale ku eedeeyay maleeshiyada xiriirka la leh TPLF inay xasuuq ka gaysteen Tigree boqolaal shaqaale xoogsato ah oo kasoo jeeda gobolka dariska la ah ee Amxaarada.
Kooxda TPLF ayaa beenisay dhamaan eedaha loo soo jeediyay, waxayna sheegtay in ay tahay mid ay soo hindisay xukuumada iyada oo marmarsiinyo ka dhigaysa in ay bilaabaan hawlgal militari oo ay ku soo afjarayaan xukunkooda Tigray. Xisbigu wuxuu sheegayaa inuu difaacayo xuquuqdiisa sharciyeed ee hoosyimaada nidaamka dastuuriga ah ee ladaadhiyay Itoobiya wuxuuna ku eedeeyay ciidamada federaalka inay geysteen gabood fallo.
Waxaa jiray warbixino qaar oo sheegaya iska hor imaadyo dheeri ah oo ka dhacay agagaarka magaalada Shire maalintii Axada, halka kooxda TPLF ay sheegatay inay dib uqabsatay Aksum iyo inay soo riday diyaarad dagaal oo Mig-23 ah. Laakiin afhayeen u hadlay militariga, Gen Mohammed Tessema, ayaa sheegay in howgallada ay si aad ah u socdaan “isla markaana ay askartu“ si nabad galyo ah ku shaqeynayaan shaqadooda ”, laakiin wuxuu sheegay inuusan bixin karin wax faahfaahin ah. Telefishanka dawladdu wuxuu ku dheganaa barnaamijkiisii caadiga ahaa ee Axadda ee hadal-heynta iyo muusigga, halka telefishanka gobolka Tigray-ga uusan u muuqan inuu sii deynayo gabi ahaanba.
Shaqaalaha gargaarka bani’aadamnimada ayaa soo sheegay in xasillooni ay ka jirto Mekelle. Maria Soledad, oo ah madaxa howlgalada ee gudiga caalamiga ee laanqeyrta cas (ICRC) ee Ethiopia oo booqatay Ayder ayaa tiri “Xaaladda Mekelle maanta waa xasilloon tahay waxaan rajeyneynaa inaan si dhaqso leh ugu heli karno halkan caawimaad”. Isbitaalka gudbinta ee magaalada.
Qiyaastii 80% bukaannada ku jira isbitaalka ayaa la ildaran dhaawacyo dhaawacyo ah oo lala xiriirinayo dagaalka. “Cusbitaalka ayaa si khatar ah ugu yaraanaya tolliinka, dawooyinka antibiyootikada, daawooyinka xinjirowga lidka ku ah, xanuun joojiyeyaasha, iyo xitaa galoofisyada,” ayuu yiri Soledad.
Abiy wuxuu noqday raiisul wasaare markii loo magacaabay hogaamiyaha isbahaysiga talada haya ee Itoobiya. In kasta oo isbadalkiisa balaaran uu ku guuleystay amaan ballaaran, waxay u ogolaadeen qowmiyadihii hore iyo cabashooyin kale inay soo baxaan. Qaar ka mid ah tallaabooyinka muhiimka ah, sida kuwa u oggolaanaya xorriyadda warbaahinta badan, dib ayaa loo rogay. Waxaa maalmihii lasoo dhaafay ka dhacayay wadanka itoobiya tiro xarig ah oo loo gaystay suxufiyiin
