26″ Aug”2022″ BBC
Madaxa Hay’adda Caafimaadka Adduunka ee WHO, Dr Tedros Ghebreyesus, ayaa shaaca ka qaaday inuusan awoodin inuu lacag u diro eheladiisa “gaajaysan” ee ku nool gobolka Tigreega ee ay dagaalladu aafeeyeen ee Itoobiya.
“Waxaan halkaas ku leeyahay qaraabo badan, waxaan rabaa inaan lacag u diro, lacag uma diri karo,” ayuu ku yiri shirkiisa jaraa’id.
“Xitaa ma garanayo qofka dhintay iyo kan nool,” ayuu sii raaciyay.
Tan iyo markii uu dagaalku billowday 2020, gobolka ayaa ka go’ay dunida dibadda, iyada oo aan lahayn koronto iyo taleefan.
Internetka iyo adeegyada bangiyada sidoo kale lama heli karo.
Dowladda Itoobiya ayaa lagu eedeeyay in ay cunaqabatayn dhanka gargaarka ah ku soo rogtay gobolka taas oo caqabad ku noqotay gaarsiinta muhiimka ah – taasoo ay ku eedeysay dagaalka.
Tobanaan kun oo rayid ah ayaa ku dhintay malaayiin kalena waxay u baahan yihiin gargaar cunto oo degdeg ah. Barnaamijka Cunnada Adduunka ayaa sheegay in ku dhawaad kala bar dadka Tigray ee 5.5m ay u baahan yihiin cunto “aad u daran”.
Dagaalada ayaa dib u soo cusboonaaday usbuucan ka dib bilo degenaa kadib heshiis xabad joojin ah oo bishii March ay ku heshiiyeen ciidamada Tigrayga iyo dowlada Itoobiya si loo ogolaado in gargaarka la mariyo.
Ma ahan markii ugu horeysay ee Dr Tedros oo ahaa wasiirkii hore ee caafimaadka Itoobiya uu ka hadlo dagaalka. Arbacadii ayuu sheegay in xaaladdu ay ka xun tahay tii Ukraine, wuxuuna soo jeediyay in cunsuriyadda ay ka dambeysay kala duwanaanshaha jawaabta caalamiga ah.
“Waxaan idiin sheegayaa in dhibaatada bini’aadantinimo ee ka jirta Tigray ay ka badan tahay Ukraine, iyada oo aan la buunbuunin. Waxaana idhi bilo ka hor, malaha sababtu waa midabka maqaarka dadka Tigray.”
Sannadkii 2020-kii waxa uu dafiray eedaymaha jeneraal Itoobiyaan ah oo ah in uu ka caawiyay in uu hub u soo iibiyo fallaagada Tigrayga. “Waxaa jiray warar sheegaya in aan dhinac ka raacayo xaaladdan, tani run maaha,” ayuu bartiisa Twitter-ka ku soo qoray xilligaas.
Dadka kale ee Tigreega ah ayaa la kulmay dhibaatooyin la mid ah kan Dr Tedros oo la xiriiray qaraabadooda.
Ma ahan markii ugu horeysay ee Dr Tedros oo ahaa wasiirkii hore ee caafimaadka Itoobiya uu ka hadlo dagaalka. Arbacadii ayuu sheegay in xaaladdu ay ka xun tahay tii Ukraine, wuxuuna soo jeediyay in cunsuriyadda ay ka dambeysay kala duwanaanshaha jawaabta caalamiga ah.
“Waxaan idiin sheegayaa in dhibaatada bini’aadantinimo ee ka jirta Tigray ay ka badan tahay Ukraine, iyada oo aan la buunbuunin. Waxaana idhi bilo ka hor, malaha sababtu waa midabka maqaarka dadka Tigray.”
Sannadkii 2020-kii waxa uu dafiray eedaymaha jeneraal Itoobiyaan ah oo ah in uu ka caawiyay in uu hub u soo iibiyo fallaagada Tigrayga. “Waxaa jiray warar sheegaya in aan dhinac ka raacayo xaaladdan, tani run maaha,” ayuu bartiisa Twitter-ka ku soo qoray xilligaas.
Dadka kale ee Tigreega ah ayaa la kulmay dhibaatooyin la mid ah kan Dr Tedros oo la xiriiray qaraabadooda.
Dhaqaale yahan iyo cilmi baadhe ku nool dalka dibadiisa oo lagu magacaabo Kibrom Abay ayaa sheegay in lacagta loo diro Tigray ay tahay mid aad u adag oo kharash badan ku baxayso, taas oo uu ku eedaynayo joojinta adeegyadii maaliyadeed ee gobolka.
“Xaqiiqda ah inaanan caawin karin waalidiintayda gaajeysan, ee ku tiirsanaan jiray xawaaladahayga, aad ayay u xanuun badan tahay,” ayuu yidhi.
Mid ka mid ah dadka ku nool caasimadda Itoobiya ee Addis Ababa ayaa BBC-da u sheegay in ay heleen qof lacag geyn doona Tigray-ga oo 20% ah.
“Qorshaha waxa uu ahaa in toddobaad gudihiis lagu soo gaarsiiyo, muddo bil ka badan ayaa laga joogaa, qoyskeygana waa ay heli waayeen… ma garanayo halka ay hadda joogaan, waan la xiriiri waayay.”
Qaar kale xitaa ma heli karaan dallaal ay lacag ugu diraan qoysaskooda gaadiid la’aanta awgeed.
Dhexdhexaadintani waxay mararka qaarkood ka qaadaan qiyaastii 40%, ama xitaa in ka badan, si ay ugu safraan Tigray iyo meelaha xuduudka ah iyagoo lugeynaya si ay lacag ugu dhiibaan. Mid ka mid ah dadkaasi ayaa dhawaan BBC-da u sheegay in shaqadooda ay ku saleeyeen “kalsooni”. Qaar ayaa sidoo kale isticmaalay habab isku mid ah si ay u soo diraan daawooyinka muhiimka ah.
Dagaalada ayaa lagu soo waramayaa in ay sii socdaan maanta oo jimco ah, ciidamada Tigreega ayaa sheegay in dawladu ay duqaymo ka fulisay magaalo madaxda gobolka ee Mekelle.
Telefishinka taabacsan Jabhadda Tigreega ee TPLF ayaa soo bandhigay muuqaalo dhismo burburay, waxayna sheegeen in dad rayid ah oo ay ku jiraan carruur lagu dilay duqaymaha, balse wararkan si madax bannaan looma xaqiijin karo.
War qoraal ah oo ka soo baxay xafiiska isgaadhsiinta ee dawlada ayaa ku booriyay dadka ku dhaqan Tigrayga inay ka fogaadaan “meelaha ay yaalo agabka milatari ee kooxda TPLF iyo xarumaha tababarka”. Bayaanka laguma soo hadal qaadin eedeymaha duqeymaha cirka ah balse waxa ay u muuqataa in ay soo wajahan tahay weeraro dhanka cirka ah.
Kooxda TPLF ayaa ku eedaysay ciidamada Itoobiya inay ka danbeeyeen dagaalka, halka ay dawladu ku eedaysay qoomiyada Tigreega.
Afhayeenka kooxda TPLF Getachew Reda oo u waramayay barnaamijka Newsday ee BBC-da ayaa sheegay in ay wali socdaan dagaallo culus oo ay shacabka Tigreegu ku dhibaataysan yihiin.
“Waxaan haynaa dad u macaluulsan go’doominta ay nagu soo rogeen mas’uuliyiinta Addis Ababa iyo la-hawlgalayaashooda dambiyada, waxaan leenahay dad si aad ah ugu baahan gargaar bani’aadamnimo,” ayuu yiri Mr Getachew.
“Waa nacasnimo inaan bilowno dagaal, iyadoo runtii dadkeenu ay u baahan yihiin gargaar bini’aadantinimo.”
Dadka deggan Kobo, oo ah magaalo qiyaastii 15 mayl (25 km) u jirta qaar ka mid ah dagaalladii dhacay, ayaa BBC u sheegay inay weli maqlayaan dhawaqa hubka culus.
“Bulshada way jahawareersan tahay, qaarkoodna waxay u qaxayaan magaalada u dhow, laakiin intooda badan waxay garab taagan yihiin ciidamada difaaca federaalka iyo kuwa gaarka ah ee Amxaarada si ay u wajahaan waxa soo socda” ayuu yiri nin.
Dagaalka Tigray wuxuu ka qarxay gobolka waqooyi ee Itoobiya bishii Nofembar 2020 – markii dambe wuxuu ku fiday koonfurta ilaa gobollada Axmaarada iyo Canfarta.
Kumannaan qof ayaa la dilay, in ka badan laba milyan oo qof ayaa ka qaxay guryahoodii halka 700,000 oo qofna ay ku soo hareen iyagoo ku nool “xaalado macaluul la mid ah”, ayay yiraahdeen saraakiisha Mareykanka.
Duqeyn dhanka cirka ayaa maanta ka dhacde犀利士 y magaalada Makelle ee gobolka dagaaladu la dageen ee Tigraya ee dalka Itoobiya.
Ugu yaraan afar qof ayaa ku dhimatey oo ay ku jiraan caruur, sida uu sheegay madaxa isbitaalka guud ee Makelle.
Telefishanka Tigrey ee ay maamulaan TPLF ayaa sheegay in duqeyntu dhacdey abaare 01:00 duhurnimo ee xiliga Bariga Afrika, waxaana ay ku eedeeyeen Addis Ababa in ay ka danbeyso.
War ka soo baxay dowladda Itoobiya ayaa shacabka Tigreega looga digey in ay u dhawadaan goobaha ciidamada iyo tababarada ay ku lee yihiin falaagadu sida warka loo dhigay.
Iyada oo dhawaan la sugaayey in wada hadal toos ah u furmo oo nabadeed Adis Ababa iyo Makelle ayaa waxaa hadda muuqanaya in xiisadii dib u soo cusboonaatey.
Madaxa hay’adda caafimaadka adduunka WHO Tedros Ghebreyesus oo ka soojeeda qawmiyadda Tigreega horeyna u soo noqdey wasiirka arrimaha dibadda ee Itoobiya ayaa sheegay in xaalad bini’aadanimo tii ugu darneyd ka jirto gobolkaas, waxaana uu ku daray in xitaa qoyskiisi ay aad u taabatey dhibaatadu oo aanu wax xiriir ah la lahayn, dhaqaale xitaa u diri karin. Itoobiya ayaa ku eedeysey madaxaha WHO in ay qaadey caadifad, ee aanu u hadlin si xirfad leh.