13″ July “2022
Iyadoo ay sii kordheeyso Tirada haweenka Afrikaanka ah ee ku jira jagooyinka sare ee hoggaaminta dadweynaha hadana waxaa jira dareen xaqiraad ah oo ka soo horjeeda doorkooda
Madaxweyne la yiri dalkaaga marka aad u kala goosheeyso waa in aad amar u qaadataa
Somalia haweeneeyda kusimaha gudoomiye baarlamaanka Sacdiyo yaasiin xaaji samatar ayaa la kulantay liidnaan iyo xaqiraad ay isku raaceen rag hogaamiyaal ka soo noqoday maamulgoboleedka putland xili ay shixnad gargaar u wado dadka ay abaaruhu saameeyeen ee deegaanada laga soo doortay tiiyoo dalka ka ah kusime madaxweyne arintaas oo caay ku ah xaafiska madaxweynaha dalka
Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud iyo Ra’iisul wasaare Xamse Cabdi Barre oo kulan ku yeeshay Villa Soomaaliya ayaa ka wada-hadlay dhacdadii magaalada Boosaaso ee ka dhalatay is hortaaggii lagu sameeyey kusimaha madaxweynaha Sacdiya Yaasiin Xaaji Samatar oo shixnad gargaar u waday dadka magaaladaasi.
Dumarku waa laf dhabarta bulshada. Ma jiro meel tani ay kaga run badan tahay miyiga Afrika, halkaas oo ay qaataan inta badan doorka barbaarinta,ubadka iyo ilaalinta daqliga guriga .
Sida laga soo xigtay Ururka Iskaashiga Dhaqaalaha iyo Horumarinta (OECD), haweenku waxay ka yihiin 70 boqolkiiba shaqaalaha beeraha ee Afrika waxayna kor u qaadan wax soo saarka 90 boqolkiiba cuntada qaarada.
Inta badan haweenka ku nool wadamada Saxaraha ka hooseeya waxay leeyihiin masuuliyad dhaqameed sida beeralayda cuntada, biyaha iyo shidaalka, iyo daryeelayaasha. Qaybta u gaarka ah jinsiga ee shaqada ee bulshooyinka beeralayda miyiga waxay ka dhigan tahay in xaalufka deegaanka ee ay sababto isbeddelka cimilada iyo sidoo kale horumarinta aan la qorshaynin ay saamayso haweenka ugu badan.
Hase yeeshee, in kasta oo ay ku tiirsan yihiin wanaagga deegaanka oo wax weyn ku soo kordhinaya qoysaskooda, bulshooyinkooda iyo dhaqaalaha, codadka haweenka ayaa si muuqata uga maqan doodaha ku saabsan horumarka Afrika. Waxaa la joogaa waqtigii codkeena la maqli lahaa.
Feminism-ka ayaa durba saameyn ku yeeshay Afrika. Waxaan noqday haweeneydii ugu horreysay oo Afrikaan ah oo madax ka noqota labaatan sano ka hor.
Haween kale ayaa tan iyo markaas door muhiim ah ka qaatay hoggaaminta guud ee dalalka kale ee Afrika. Maanta, waxaan bilownay inaan aragno haween badan oo ku jira go’aan gaarista iyo door hoggaamineed si ka duwan sidii hore ee qaaradda oo dhan.
Ellen Johnson Sirleaf oo hada ah la-guddoomiyaha guddiga madaxa-bannaan ee u diyaar-garowga iyo ka-jawaabista masiibada, iyo Madaxweynihii hore ee Liberia ayaa tiri In kasta oo aan horumar la taaban karo ka samaynay kordhinta sinnaanta jinsiga ee Afrika, tirada sii kordheysa ee haweenku hadda ku jiraan doorar go’aan gaar ah dhinacyo badan, waxaa jira hal goob oo muhiim ah oo codadka dumarka ay wali maqan yihiin: ilaalinta.
Co-Chair of the Independent Panel for Pandemic Preparedness and Response, and former President of Liberia
Runtii, Afrika waxay ku hogaaminaysaa aduunka hogaaminta guud ee haweenka. Shan waddan oo Afrikaan ah ayaa ka mid ah 20-ka waddan ee ugu sarreeya adduunka ee matalaadda baarlamaanka haweenka. Ruwanda ayaa wali hogaaminaysa liiska iyada oo boqolkiiba lixdan dumar ah ay ku jiraan baarlamaanka.
Dumar badan oo Afrikaan ah ayaa hadda xilal hoggaamineed ka haya ururrada caalamiga ah sida ururka ganacsiga adduunka, Midowga Afrika iyo Qaramada Midoobay
In kasta oo aan horumar la taaban karo ka samaynay kordhinta sinnaanta jinsiga ee Afrika, tirada sii kordheysa ee haweenku hadda ku jiraan doorar go’aan gaar ah dhinacyo badan, waxaa jira hal goob oo muhiim ah oo codadka dumarka ay wali maqan yihiin: ilaalinta.
Haddii aan rabno inaan abuurno waax ilaalineed oo Afrikaan ah oo firfircoon oo soo saara xalal firfircoon oo wax ku ool ah caqabadahayada ilaalinta muhiimka ah, dawladaha iyo kooxaha ilaalinta waxay u baahan yihiin inay dejiyaan tallaabooyin lagu hubinayo inaan dhibaatooyinka ka eegno dhinacyo kala duwan.
Mid ka mid ah siyaabaha ugu wanaagsan ee arrintan lagu gaari karo ayaa ah in la dhageysto haweenka inta badan ay saameeyeen xaalufka deegaanka.
Samaynta dhawrista ayaa saamaxday ilaalinta marinnada duurjoogta ee Afrika oo dhan, iyo isku xidhka meelaha la ilaaliyo midba midka kale. Waxay sidoo kale u abuureen fursado badan oo heer bulsho ah.
Haweenka reer miyiga ah oo tan iyo wakhtiyadii horeba lahaan jiray doorka ilaalinta khayraadka dabiiciga ah, si kastaba ha ahaatee, ma aysan awoodin inay si buuxda u helaan faa’iidooyinkaas sababtoo ah maaha kuwa la aqoonsan yahay ee dhulka. Iyaga oo lagu qabtay doorkii dhaqanka ee jinsiga, lama siin fursad ay ku galaan maamulka ilaalinta
Tirada haweenka ku jira jagooyinka go’aan qaadashada ee qaybta ayaa loo baahan yahay in la kordhiyo si loo helo sinnaanta jinsiga, laakiin tani maahan sababta kaliya ee ka dambeysa dadaalka lagu dhiirigelinayo haweenka si ay uga qayb qaataan ilaalinta.
Waaxdu waxay sidoo kale u baahan tahay inay aqoonsato hababka gaarka ah iyo xalalka haweenku ku keeni karaan miiska shirarka heer qaran iyo mid deegaan
Haween badan – gaar ahaan dumarka reer miyiga – waa in ay ka qaybqaataan dejinta iyo qorsheynta siyaasadaha, barnaamijyada iyo mashaariicda ilaalinta, iyo sidoo kale maalgelintooda, hirgelintooda, iyo kormeerkooda iyo qiimeyntooda.
Maalgelinta qorshayaasha waxqabad ee ka qaybqaadashada, daneeyayaasha badan iyo qaybaha kala duwan ee jinsiga ee la xidhiidha ilaalinta waxay sidoo kale ka caawin kartaa waddammada inay horumariyaan istaraatiijiyad dhamaystiran oo isku dhafan dareenka jinsiga iyo dhisidda aqoonta iyo aragtida gaarka ah ee haweenka.
Maanta, gaaritaanka sinnaanta jinsiga waa in ay noqotaa mudnaanta qayb kasta.
Haddaba, APAC waa inay fursad u noqotaa dhammaan jilayaasha doorka ku leh ilaalinta, laga soo bilaabo ururada caalamiga ah ilaa ganacsiga gaarka ah iyo dawladaha, si ay uga qaybgalaan wadahadal ku saabsan kordhinta matalaadda haweenka ee goobta.
Dumar badan waa inay ka qaybqaataan dejinta ajendaha warshadaha ilaalinta, ma aha oo kaliya sababtoo ah waxaan u baahanahay sinnaanta jinsiga laakiin sababtoo ah haweenku waxay u badan tahay inay hayaan furaha horumarinta xalal ilaalin oo waxtar leh oo waara.
Dumarku waa inay qaataan booskooda saxda ah ee dhammaan ururada iyo hindisayaasha ujeeddadoodu tahay in lagula dagaallamo isbeddelka cimilada iyo ilaalinta deegaanka Afrika iyo nidaamka deegaanka qaaliga ah – ma aha oo kaliya sinnaanta jinsiga, laakiin iyada oo loo eegayo mustaqbalka qaaradda.